Μιλώντας για δημοκρατία και προκειμένου να εξετάσουμε το μοναδικό όσο και πολυσύνθετο αυτό φαινόμενο με την σοβαρότητα και την προσοχή που του (και μας) αξίζει, είναι απόλυτα χρήσιμο και αναγκαίο να προσπαθήσουμε να βάλουμε σε μια απλή αλλά ταυτόχρονα ισχυρή βάση, ένα πλαίσιο αναφοράς, το τι είναι η δημοκρατία και το πως μπορεί να αποτιμηθεί η ποιότητα της.
Ακόμα και αν κάποιος προσεγγίσει την παραπάνω εργασία με ένα μη ριζοσπαστικό ή ακόμα και συντηρητικό τρόπο, έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον τα συμπεράσματα που μπορούν να αντληθούν και κυρίως η αναγκαιότητα που αναδύεται για περισσότερη δημοκρατία.
Μία ενδιαφέρουσα προσπάθεια να οριοθετηθούν και καταγραφούν τα παραπάνω είναι και η εργασία των Leonardo Morlino και Larry Diamond την οποία θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε περιληπτικά σε αυτό αλλά και σε επόμενα κείμενα.
“Μία εισαγωγή στην ποιότητα της δημοκρατίας
Με την επικράτηση της δημοκρατίας τις τελευταίες δεκαετίες, το μεγάλο ερώτημα μεταξύ των ακαδημαϊκών, των πολιτικών και των ακτιβιστών μετατοπίζεται από το πως συνέβη η μετάβαση αυτή στο ποια είναι τα χαρακτηριστικά των νέων δημοκρατικών καθεστώτων. Πως μπορούμε να αποτιμήσουμε – και αν χρειάζεται να βελτιώσουμε – την ποιότητα μίας δημοκρατικής διακυβέρνησης; Από αυτή την θεωρητική τάση, τις μεθοδολογικές καινοτομίες και την εμπειρική έρευνα πηγάζουν οι ακόλουθες αντιλήψεις:
1) Η εμβάθυνση της δημοκρατίας είναι ηθικά ορθή, ίσως ακόμα και απολύτως επιβεβλημένη
2) Μεταρρυθμίσεις υπέρ της βελτίωσης της δημοκρατίας είναι απαραίτητες αν επιθυμούμε αυτή να επιτύχει ευρύτερη και διαρκή αποδοχή, μέσω της οποίας θα καταφέρει να εδραιωθεί και
3) Ακόμα και όσες δημοκρατίες έχουν μακρά ιστορία είναι απαραίτητο να προχωρούν σε μεταρρυθμίσεις οι οποίες θα τους επιτρέπουν να επιλύουν τα συσσωρευμένα από τον χρόνο προβλήματα και να αντιμετωπίζουν έτσι την λαϊκή δυσαρέσκεια και απογοήτευση.
Στην προσπάθεια αποτίμησης μίας δημοκρατίας υπάρχει τεράστιος χώρος για αντιπαραθέσεις. Καταρχάς, ποιος μπορεί να εκτιμήσει αν μία δημοκρατία είναι «καλή» ή «υψηλής ποιότητας»; Μπορεί να υπάρξει μία παγκόσμια συμφωνία όσο αφορά τα παραπάνω; Πως η προσπάθεια μας να εξετάσουμε την ποιότητα της δημοκρατίας, θα μπορούσε να αποφύγει τα πατερναλιστικά μοντέλα στα οποία οι παλαιότερες δημοκρατίες φαντάζουν ως ισχυρά μοντέλα τα οποία δεν χρήζουν επανεξέτασης; Με ποιον τρόπο η εκτίμηση της ποιότητας μίας δημοκρατίας θα μπορούσε να είναι χρήσιμη σε πολιτικούς αναμορφωτές, ακτιβιστές της κοινωνίας των πολιτών και όλους όσους επιθυμούν να βρουν πρακτικούς τρόπους να βελτιώσουν την δημοκρατία; Αυτές είναι μόνο μερικές από τις ερωτήσεις οι οποίες απασχολούν αυτό το διαρκώς διευρυνόμενο πεδίο μελέτης.
Θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε τα στοιχεία ποιότητας μίας δημοκρατίας (ελευθερία, κράτος δικαίου, κάθετη λογοδοσία, ικανότητα απόκρισης, ισότητα) καθώς και την σχέση που έχουν με τα υπόλοιπα στοιχεία, πιθανούς δείκτες για την μέτρηση των στοιχείων ποιότητας, τον προσδιορισμό των μηχανισμών με τους οποίους το κάθε στοιχείο μπορεί να υπονομεύεται στον πραγματικό κόσμο και την πρόταση (όπου αυτό είναι δυνατόν) πολιτικών πρακτικών. Το πλήρες πλαίσιο περιλαμβάνει οκτώ στοιχεία, τα πέντε που αναφέρθηκαν παραπάνω, συν το επίπεδο συμμετοχής, την ύπαρξη ανταγωνισμού και την οριζόντια λογοδοσία. Άλλοι δείκτες – στοιχεία μπορούν να περιλαμβάνουν την διαφάνεια και την αποτελεσματικότητα της αντιπροσώπευσης. Οι διαφορετικές πλευρές μιας ποιοτικής δημοκρατίας αλληλοκαλύπτονται, αλλά, παρόλα αυτά, επιλέξαμε τις τελευταίες δύο ως μέλη των βασικών μας στοιχείων.
Προσπαθήσαμε επίσης να προσδιορίσουμε μερικούς από τους τρόπους με τους οποίους τα στοιχεία μιας ποιοτικής δημοκρατίας όχι μόνο επικαλύπτονται αλλά και αλληλεξαρτώνται, σχηματίζοντας ένα σύστημα στο οποίο η βελτίωση ενός στοιχείου (όπως για παράδειγμα της συμμετοχής) μπορεί να έχει επωφελή αποτελέσματα σε άλλα (όπως η ισότητα και η λογοδοσία). Παρόλα αυτά, την ίδια στιγμή, μπορούν να υπάρξουν ανταγωνιστικές τάσεις (trade-offs) μεταξύ των στοιχείων ποιότητας μιας δημοκρατίας, κάτι το οποίο κάνει αδύνατη την μεγιστοποίηση όλων των στοιχείων ταυτόχρονα. Με αυτή την λογική, κάθε δημοκρατική χώρα θα πρέπει να προχωρήσει σε ιδιαίτερες (σύμφωνες με τα μοναδικά χαρακτηριστικά της) και προσανατολισμένες σε συγκεκριμένες αξίες επιλογές σχετικά με το είδος της δημοκρατίας το οποίο επιθυμεί να δημιουργηθεί.
Το να μιλάμε για μία «καλή» ή «ποιοτική» δημοκρατία προϋποθέτει να γνωρίζουμε τι είναι μια δημοκρατία. Έτσι, κατ’ ελάχιστον, μια δημοκρατία απαιτεί:
1) καθολικό δικαίωμα ψήφου όλων των ενηλίκων
2) τακτικές, ελεύθερες, ανταγωνιστικές και δίκαιες εκλογές
3) περισσότερα από ένα σημαντικά κόμματα και
4) εναλλακτικές πηγές πληροφόρησης
Αν οι εκλογές είναι πραγματικά ελεύθερες και δίκαιες, θα πρέπει να υπάρχει ένας βαθμός ατομικών και πολιτικών ελευθεριών πέρα από την εκλογική διαδικασία, ο οποίος θα επιτρέπει στους πολίτες να οργανώνονται και να εκφράζουν τις πολιτικές τους πεποιθήσεις και συμφέροντα. Αν μία χώρα ικανοποιεί τις παραπάνω προϋποθέσεις, επιπρόσθετη εμπειρική ανάλυση μπορεί να απαντήσει στο κατά πόσο επιτυγχάνει τους τρεις βασικούς σκοπούς μίας ιδανικής δημοκρατίας, δηλαδή τον σεβασμό και την διεύρυνση των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων, την λαϊκή κυριαρχία (έλεγχος επί των ακολουθούμενων πολιτικών, καθώς και επί των πολιτικών που τις επιλέγουν) και την πολιτική ισότητα (στα παραπάνω δικαιώματα και ισχύ), καθώς και άλλα ευρύτερα χαρακτηριστικά μίας χρηστής διακυβέρνησης (όπως η διαφάνεια, η νομιμοφροσύνη και η αρχή της αρμοδιότητας). Επιπρόσθετα του ορισμού της «δημοκρατίας», οφείλουμε να ορίσουμε με ξεκάθαρο τρόπο την «ποιότητα». Μία έρευνα της χρήσης του όρου στα πεδία της βιομηχανικής παραγωγής και του μάρκετινγκ μας δίνει τρεις διαφορετικές έννοιες της ποιότητας, κάθε μία με διαφορετικές συνεπαγωγές όσο αφορά την εμπειρική έρευνα.
– Διαδικασία: ένα «ποιοτικό» προϊόν είναι αποτέλεσμα μίας συγκεκριμένης, ακριβούς και ελεγχόμενης διαδικασίας, η οποία λαμβάνει χώρα σύμφωνα με λεπτομερείς και επαναλαμβανόμενες μεθόδους και χρονικά διαστήματα.
– Περιεχόμενο: η ποιότητα ενυπάρχει στα δομικά χαρακτηριστικά ενός προϊόντος , όπως είναι ο σχεδιασμός του, τα υλικά από τα οποία αποτελείται και η λειτουργία του.
– Αποτέλεσμα: η ποιότητα ενός υλικού ή μίας υπηρεσίας είναι έμμεσα συνδεδεμένη με τον βαθμό ικανοποίησης του πελάτη, ανεξάρτητα από τον τρόπο που παράγεται ή το πραγματικό του περιεχόμενο.”
Έχουμε λοιπόν μία εύληπτη και μάλλον συντηρητική εισαγωγή η οποία περιγράφει τα απολύτως απαραίτητα στοιχεία μίας δημοκρατίας (και τα οποία προφανώς από μόνα τους δεν μπορούν να εξασφαλίσουν την λαϊκή κυριαρχία), καθώς και μία πρώτη προσέγγιση όσο αφορά τον τρόπο με τον οποίο μπορούμε να αποτιμήσουμε γενικότερα την ποιότητα.
Στο επόμενο κείμενο θα δούμε αναλυτικότερα το πως οι Morlino και Diamond εξετάζουν την ποιότητα μίας δημοκρατίας.
Μετάφραση και επιμέλεια Βουρλής Πέτρος