Αθανάσιος Θεοδωράκης
Πολιτικός επιστήμονας, τ. διοικητικό στέλεχος σε εθνικό και κοινοτικό επίπεδο, μέλος της Πρωτοβουλίας για Ριζική Συνταγματική Αλλαγή
Το οικονομικό μοντέλο του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού καταρρέει διεθνώς. Η εξέλιξη αυτή συνοδεύεται από αύξηση των ανισοτήτων, διάλυση του κοικωνικού κράτους, ανεργία, περιθωριοποίηση, φτώχεια. Στον αναπτυγμένο κόσμο παρατηρούμε πρωτόγνωρα φαινόμενα (θάνατοι αστέγων, υποσιτισμός παιδιών, υψηλή εγκληματικότητα) με παράλληλη συγκέντρωση του πλούτου στα χέρια μιας μικρής μειοψηφίας. Στις φτωχές χώρες του πλανήτη η κατάσταση δεν βελτιώνεται, με εξαίρεση βεβίαως τις πολυπληθείς αναδυόμενες οικονομίες όπου λειτουργεί ο κρατικός καπιταλισμός με ό,τι αυτό συνεπάγεται σε τοπικό και διεθνές επίπεδο: επενδύσεις σε καθεστώς κοινωνικής εξαθλίωσης και εξαγωγές για υπερκέρδη των πολυεθνικών. Η οικονομία ελέγχει απολύτως την πολιτική. Εγινε πλέον ο κύριος άξονας των κοινωνιών μας, θέτοντας μεθοδικά στο περιθώριο την διανόηση, τον πολιτισμό, την σκέψη. Γι αυτό και η συζήτηση σχετικά με το ρόλο του κράτους στη σύγχρονη κοινωνία αποκτά και πάλι σημαντικό ενδιαφέρον. Οι λόγοι είναι πολλοί, αλλά τονίζω περιληπτικά τους παρακάτω.
Έχει αποδειχθεί ότι το κράτος σήμερα δεν μπορεί να καλύψει όλες τις ανάγκες των πολιτών, αλλά ούτε να εκπληρώσει όλες τις λειτουργίες του με τρόπο αποτελεσματικό κι αυτό όχι μόνο εξ αιτίας της οικονομικής κρίσης. Παράλληλα έχει γίνει διεθνώς πλέον αποδεκτή η θέση ότι οι επιχειρήσεις και γενικά η αγορά από μόνη της, δεν μπορεί ούτε και επιθυμεί να λύσει τα οξυμμένα κοινωνικά προβλήματα. Γι αυτό η σύλληψη και ενεργοποίηση νέων μοχλών ελέγχου της πολιτικής και οικονομικής εξουσίας είναι καθοριστικής σημασίας για την λειτουργία της ίδιας της δημοκρατίας.
Δράσεις που ενισχύουν το κοινωνικό κεφάλαιο και ικανοποιούν νέες κοινωνικές και οικονομικές ανάγκες, όπως π.χ. ό, τι σχετίζεται με την βελτίωση της ποιότητας ζωής των πολιτών, την προστασία του περιβάλλοντος, την τοπική ανάπτυξη, την ενίσχυση της πραγματικής οικονομίας, την πρόσβαση στα κοινά αγαθά (υγεία, εκπαίδευση, εργασία) έχουν πλέον καθοριστική σημασία για την εξέλιξη της κοινωνίας, της δημοκρατίας.
Η ευρωπαϊκή εμπειρία, το ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο, παρά τις κατά χώρα ιδιαιτερότητες, στηρίζεται, μέχρι τώρα τουλάχιστον, στη συνύπαρξη, συνεργασία και συμπληρωματικότητα των τριών συνιστωσών, δηλαδή του κράτους, των επιχειρήσεων και της κοινωνικής οικονομίας. Αυτό που κλονίζεται όμως τώρα είναι η δημοκρατία: αυτή η εκπληκτική κατάκτηση του ανθρώπου, σημαντικότατη συνεισφορά της Ελλάδας στην ανθρωπότητα, το πολίτευμα που ανυψώνει τον πολίτη και τον καθιστά κέντρο των εξελίξεων, υφίσταται πιέσεις, περιορισμούς και μεταλλάξεις.
Το ζητούμενο σήμερα είναι μια νέα ισορροπία, μια νέα σύνθεση. Χρειάζονται νέες πρωτοβουλίες, νέες ιδέες και επεξεργασμένες θέσεις για τα προβλήματα που γεννά η σύγχρονη, αντιφατική κοινωνική εξέλιξη κι αυτό σημαίνει κυρίως πολυ-επίπεδη διαβούλευση, ειλικρινή ανάλυση των διαφορετικών επιλογών και τελικά μια νέα ριζοσπαστική πολιτική σύνθεση. Έχω επισημάνει κάποιες διαστάσεις και προσεγγίσεις που προκύπτουν από την σύγχρονη πολιτική ανάλυση (βλ. Αθανάσιος Θεοδωράκης, Το επόμενο βήμα της πολιτικής, η Προεδρική Δημοκρατία, εκδόσεις Ι. Σιδέρης, Αθήνα 2011). Στη νέα αυτή σύνθεση, με βάση την ευρωπαϊκή παράδοση της δημοκρατίας και του ουμανισμού κύρια θέση θα έχει το θέμα του εξανθρωπισμού της πολιτικής: χρειαζόμαστε θεσμούς ζωντανούς και συμμετοχικούς, πολίτες δημιουργικούς και υπεύθυνους, δημόσιες πολιτικές με κοινωνικό προσανατολισμό, δημόσιους λειτουργούς και ηγέτες που να εκπέμπουν ήθος και αξιοπρέπεια. Παράλληλα το θέμα της οικονομικής δημοκρατίας πρέπει να βρει μια πειστική απάντηση, αλλοιώς η κοινωνική σύγκρουση θα γένει ενδημικό φαινόμενο.
Κι εκεί ακριβώς τα οιωνεί επαγγελματικά πολιτικά κόμματα και τα παραδοσιακά εργαλεία εκπροσώπησης (συνδικάτα, ομοσπονδίες, κρατικοί θεσμοί, κοινωνικοί θεσμοί, κλπ) δυσκολεύονται να βρουν και να προτάξουν πειστικές λύσεις. Οι παραδοσιακοί θεσμοί σκέφτονται τον κόσμο με την παλιά του δομή, τον κόσμο όπως υπήρξε τους δύο τελευταίους αιώνες. Έναν κόσμο που είτε δεν υπάρχει, είτε δεν λειτουργεί όπως παλιά. Χρειάζεται λοιπόν επανεξέταση των θεσμών και στο εθνικό και στο ευρωπαϊκό επίπεδο. Οι ευρωπαϊκοί θεσμοί π.χ. πρέπει να αντανακλούν την λεπτή ισορροπία και σύνθεση ανάμεσα στο κοινό συμφέρον και την εθνική συμμετοχή, την εμβάθυνση της ενοποίησης με σεβασμό στην ταυτότητα των λαών και των πολιτισμών τους, την διασφάλιση των κανόνων της ομαλής λειτουργίας της αγοράς σε συνδυασμό με τις σύγχρονες αντιλήψεις περί κοινωνικής αλληλεγγύης και συνοχής. Ο πολίτης σήμερα γνωρίζει ότι ο μοντέρνος κόσμος επιβάλλει νέα πρότυπα και αξίες, αλλά το ουσιαστικό ζήτημα γι αυτόν είναι οι συνθήκες διαβίωσης και εργασίας, η ποιότητα ζωής, η ανθρώπινη ασφάλεια, το κράτος δικαίου, η εξέλιξη της δημοκρατίας.
Το αίτημα για μια δημοκρατία ανθρωπιάς, που εκφράζει τον πολίτη, που νοιάζεται για τον άνεργο, που στηρίζει τον νέο στις σπουδές και στο ξεκίνημά του, που βοηθά τον παραγωγό, που φροντίζει για τους ηλικιωμένους, που ενδιαφέρεται για την οικογένεια, που διασφαλίζει την ποιότητα ζωής, που σέβεται το περιβάλλον, που λειτουργεί με βάση ένα αποτελεσματικό και αξιοπρεπές κράτος δικαίου, θα γίνεται όλο και περισσότερο αισθητό στη δημόσια ζωή της χώρας μας. Αυτό το αίτημα θα καθορίζει πλέον τις εξελίξεις, θα γίνει μια κύρια συνιστώσα του δημοσίου διαλόγου. Οι πολίτες έχουν τον λόγο, αυτοί θα καθορίσουν τις εξελίξεις.
Η παρούσα ανάρτηση αποσκοπεί στην ενημέρωση των φίλων της Πρωτοβουλίας. Δεν συνεπάγεται τη συμφωνία με τις απόψεις που δημοσιεύονται.
Η έννοια ´χρηματοπιστωτικός καπιταλισμός´ συγχωρέστε με αλλά μου φαίνεται κάπως αφελής. Έτσι κι αλλιώς στην Ελλάδα ποτέ δεν είχαμε δυτικού τύπου καπιταλισμό. Αν ήταν έτσι δεν θα είχαμε ούτε κλειστά επαγγέλματα ούτε ένα τεράστιο δημόσιο. Αυτό το οποίο έχουμε είναι ένας μοναδικός συνδυασμός σοβιετίας και παρασιτικού καπιταλισμού.
Το πρόβλημα της Ελλάδας δεν το δημιούργησαν οι αγορές, όταν αυτές εμφανίστηκαν στο προσκήνιο το κακό είχε ήδη γίνει.
Κατά τη γνώμη μου είναι χρησιμότερο νομίζω να πολεμήσετε την κομματοκρατία στην Ελλάδα μέσω πρωτοβουλιών όπως αυτή για την αλλαγή του συντάγματος. Αλλά προτείνω να μην εμπλακείται σε αντικαπιταλιστικές ρητορείες γιατί δεν ξέρω τουλάχιστον στην Ελλάδα σε τι ωφελούν.
Προσωπικά θεωρώ ότι στην Ελλάδα είμαστε πιο κοντά στον κομμουνισμό παρά στον καπιταλισμό. Μακάρι να είχαμε δυτικού τύπου φιλελεύθερη οικονομία.
Ο όρος αυτός έχει πλεον καθιερωθεί διεθνώς γι αυτό και τον χρησιμοοποιώ, αλλά δεν αξίζει περαιτέρω ενασχόληση. Επί της ουσίας τώρα, πράγματι έχουμε μια ιδιόμορφη εξέλιξη στην Ελλάδα, κάτι μεταξύ καπιταλισμού και κρατισμού, με έντονη ανομία και έλλειψη κανόνων, το 50% του ΑΕΠ αφορά την παραοικονομία, το κράτος δημιούργησε κλειστά επαγγέλματα, κλπ. Επομένως το θέμα της ριζικής αλλαγής του πολιτικού συστήματος είναι προϋπόθεση για οποιαδήποτε ανόρθωση, υπέρβαση και ανάταση. Γιαυτό και πρέπει να επιμείνουμε στην θέση μας ότι η Πρωτοβουλία πρέπει να προτείνει ένα νέο Σύνταγμα που θα αναδιατάσσει θεσμούς και λειτουργίες, προβάλλοντας μια νέα σύνθεση ανάμεσα στον δημόσιο, τον ιδιωτικό και τον κοινωνικό τομέα. Πρέπει να ξαναγίνουμε κοινωνία, να δημιουργήσουμε κράτος δικαίου, να ενισχύουμε σταθερά την επιχειρηματικότητα και την δημιουργικότητα.